Ο καρκίνος είναι μια πολυσύνθετη διαδικασία, που εξελίσσεται σε κυτταρικό επίπεδο. Τα καρκινικά κύτταρα πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα και δημιουργούν τον όγκο. Ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε επακριβώς τους μηχανισμούς εκείνους, που μετατρέπουν ένα φυσιολογικό κύτταρο σε κακόηθες. Τελευταία η μοριακή βιολογία προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σε μοριακό επίπεδο με την ανεύρεση μεταλλάξεων στα γονίδια. Είναι γνωστό, ότι η κλασική χειρουργική ανέκαθεν αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Οι χειρουργοί που εξειδικεύονται και ασχολούνται με τη χειρουργική θεραπεία του καρκίνου, αναγνωρίζονται ως Χειρουργοί – Ογκολόγοι. Έτσι δημιουργήθηκε η υποειδικότητα της Χειρουργικής Ογκολογίας, η οποία κατέχει κυρίαρχο και πρωτεύοντα ρόλο στη θεραπεία του καρκίνου. Αυτή στοχεύει πρωτευόντως στην (en block) ριζική αφαίρεση του πρωτοπαθούς όγκου επί υγιών ορίων μαζί με τους γειτονικούς ιστούς, που προσκολλούνται στον πρωτοπαθή όγκο, δευτερευόντως δε στην αφαίρεση δευτεροπαθών εντοπίσεων – μεταστάσεων.

Οι καρκινικοί όγκοι στην αρχή είναι εντοπισμένοι και αργότερα διηθούν τους γειτονικούς ιστούς και συνάμα δημιουργούν απομακρυσμένες μεταστάσεις. Όταν ο όγκος είναι ακόμα εντοπισμένος, μπορεί να γίνει ριζική χειρουργική αφαίρεση, με μεγάλη πιθανότητα πλήρους ίασης του ασθενούς. Η ριζική χειρουργική επέμβαση είναι η πιο αποτελεσματική θεραπεία και η πιο καθοριστική για την πορεία του ασθενή.Πέρα από τη ριζική χειρουργική θεραπεία του καρκίνου, στον ογκολογικό ασθενή εφαρμόζονται και άλλα είδη, κυρίως παρηγορητικών, χειρουργικών επεμβάσεων.

Οι σπουδαιότερες ογκολογικές επεμβάσεις

1. Ριζική χειρουργική θεραπεία πρωτοπαθούς καρκίνου
2. Εγχείρηση με στόχο να μειωθεί ο καρκινικός κυτταρικός πληθυσμός (ογκομειωτική επέμβαση).
3. Χειρουργική αφαίρεση μεταστάσεων (π.χ. ήπαρ)
4. Χειρουργική αντιμετώπιση επειγουσών ογκολογικών καταστάσεων (π.χ. ειλεός)
5. Ανακουφιστικές χειρουργικές επεμβάσεις (π.χ. παρακάμψεις)
6. Επανορθωτικές επεμβάσεις (αποκατάσταση)
7. Προληπτικές επεμβάσεις (π.χ. αφαίρεση μαστού σε ασθενείς υψηλού κινδύνου)

Η ριζική αφαίρεση του όγκου και η συναφαίρεση των συστοίχων λεμφαδένων είναι τα δύο πιο σπουδαία αξιώματα της χειρουργικής ογκολογίας. Η συναφαίρεση των λεμφαδένων είναι απαραίτητη διότι:

• Δύσκολα αντιμετωπίζονται με άλλη μέθοδο πλην της χειρουργικής
• Χρησιμεύουν για τη σταδιοποίηση της νόσου και για τη λήψη της απόφασης για συμπληρωματική θεραπεία.

Αρχές χειρουργικής ογκολογίας

• Ριζικότητα. Με τον όρο αυτό εννοούμε, ότι ο όγκος θα πρέπει πάντοτε να αφαιρείται με πολύ μεγάλο εύρος υγιών (φυσιολογικών) ιστών γύρω από αυτόν. Αυτό ισχύει, διότι τα καρκινικά κύτταρα μπορεί να έχουν μεταναστεύσει πιο μακριά από τον ίδιο τον όγκο και φυσικά, επειδή είναι αόρατα και δεν αποτελούν "μάζα", δεν είναι δυνατόν να φανούν ούτε σε αξονική ή μαγνητική τομογραφία, αλλά ούτε και κατά τη διάρκεια της εγχείρησης. Άρα ο χειρουργός πρέπει να κάνει την εγχείρηση θεωρώντας δεδομένο, ότι πράγματι υπάρχουν ("έχουν διαφύγει") καρκινικά κύτταρα γύρω από τον κυρίως όγκο και να προβλέψει να αφαιρέσει περισσότερους ιστούς απ'ότι περιγράφει και προβλέπει η απεικόνιση. Για παράδειγμα, για έναν όγκο 3-4 εκ. στο παχύ έντερο, δεν μπορεί να θεωρηθεί η εγχείρηση θεραπευτική εάν δεν συμπεριλαμβάνει οπωσδήποτε τουλάχιστον 5 εκ. μετά τον όγκο και 10-15 εκ. πριν τον όγκο.
• Αριθμός λεμφαδένων. Για να είναι μια εγχείρηση αφαίρεσης όγκου πραγματικά θεραπευτική, επιβάλλεται να αφαιρούνται τουλάχιστον 15 γειτονικοί λεμφαδένες (ιδιαίτερα για όγκους του πεπτικού συστήματος). Έχει απανειλημμένως αποδειχθεί σε πολλές επιστημονικές δημοσιεύσεις, ότι ασθενείς με καρκινικούς όγκους, οι οποίοι αφαιρέθηκαν μαζί με τουλάχιστον 15 γειτονικούς λεμφαδένες, είχαν ασύγκριτα καλύτερη πρόγνωση, απ'ότι εκείνοι στους οποίους είχαν αφαιρεθεί λιγότεροι από 15 λεμφαδένες. Για να γίνει βέβαια κάτι τέτοιο, δηλαδή επαρκής λεμφαδενικός καθαρισμός, χρειάζεται εξειδικευμένη εμπειρία του χειρουργού, η οποία ξεφεύγει από εκείνη του απλού γενικού χειρουργού.
• Απουσία αιμορραγίας. Εδώ και αρκετά χρόνια, έχει αποδειχθεί, ότι ασθενείς που υποβλήθηκαν σε εγχείρηση για αφαίρεση καρκινικών όγκων, κατά την οποία δεν υπήρξε αιμορραγία, για την οποία απαιτήθηκε μετάγγιση, είχαν καλύτερη μακροπρόθεσμη εξέλιξη. Το ζητούμενο λοιπόν είναι οι κατά το δυνατόν λιγότερες μεταγγίσεις αίματος κατά την εγχείρηση. Είναι ευνόητο, ότι αυτό προϋποθέτει εντελώς ειδική κι εκτενή εμπειρία, όπως και πολύ λεπτή χειρουργική τεχνική.
• Στρατηγική. Μετά την ανεύρεση ενός όγκου, είναι απαραίτητη η λεγόμενη προεγχειρητική σταδιοποίηση, ο υπολογισμός δηλαδή του σταδίου του όγκου πριν την εγχείρηση. Αυτό επιτυγχάνεται με ειδικά στοχευμένες εξετάσεις, π.χ. τομογραφία τριών φάσεων με πολύ λεπτές τομές, ενδοσκοπικό υπερηχογράφημα, κ.α. Εάν τα στάδιο υπερβαίνει κάποιο επίπεδο κι ανάλογα και με την εντόπιση του όγκου, μπορεί να είναι προτιμότερο ο ασθενής να υποβληθεί σε μια άλλη θεραπεία πριν την εγχείρηση, ώστε αυτή κατόπιν να καταστεί πραγματικά αρχικά εφικτή κι ύστερα ριζική και θεραπευτική, αντί να χειρουργηθεί σε πρώτο χρόνο.
• Υποσταδιοποίηση (Downstaging). Πολλές φορές δυστυχώς ένας όγκος μπορεί να είναι τόσο εκτεταμένος τη στιγμή της ανεύρεσής του, ώστε να θεωρείται μη εξαιρέσιμος. Σε μερικές τέτοιες περιπτώσεις, υπάρχουν τεχνικές με τις οποίες επιτυγχάνεται μερική συρρίκνωση του όγκου, ώστε αυτός να καταστεί εγχειρήσιμος – εξαιρέσιμος. Για το λόγο αυτό, πρέπει οι ασθενείς να απευθύνονται σε ογκολόγο χειρουργό, ο οπόιος να μπορεί να διακρίνει τις ενδείξεις, το είδος, τη διάρκεια και το αποτέλεσμα τέτοιων θεραπειών, που καθιστούν εξαιρέσιμους αρχικά ανεγχείρητους όγκους.

Η “ολική” θεραπεία ενός ασθενή με όγκο δεν επιτυγχάνεται με μόνη την απλή αφαίρεση του όγκου. Δυστυχώς όταν αυτό είναι αυτοσκοπός, παρατηρούνται τα υψηλότερα ποσοστά τοπικής υποτροπής ή απομακρυσμένης μετάστασης του όγκου και τελικά ο ασθενής υποθεραπεύεται. Το πιο σημαντικό στοιχείο για τη σωστή, σύγχρονη αντιμετώπιση και θεραπεία τέτοιων όγκων είναι, ότι η πρώτη εγχείρηση είναι η πιο σημαντική για τη μακροπρόθεσμη έκβαση της νόσου.
Οι καταιγιστικές εξελίξεις της χειρουργικής και τα επιτεύγματα της βιοϊατρικής τεχνολογίας, άλλαξαν ριζικά την αντίληψη για την χειρουργική αντιμετώπιση του καρκίνου. Σύγχρονες διαγνωστικές μεθοδολογίες, ελάχιστα επεμβατικές τεχνικές, μέθοδοι μοριακής βιολογίας, γενετικής, ανοσολογίας, καινοτόμα φάρμακα και νέες θεραπευτικές στρατηγικές, συνθέτουν πλέον το τοπίο της σύγχρονης ογκολογικής χειρουργικής σκέψης και πράξης. Το ζητούμενο είναι η ίαση ή η παράταση του χρόνου επιβίωσης με τις λιγότερες υποτροπές της νόσου και την καλύτερη ποιότητα ζωής των ασθενών. Αρχίσαμε λοιπόν να στοχεύουμε στο καλύτερο δυνατό ογκολογικό αποτέλεσμα, με το λιγότερο δυνατό τραύμα. Έτσι μπήκε στην κλινική πράξη η Ελάχιστα Τραυματική Χειρουργική,η οποία επιτυγχάνει το ίδιο ή και καλύτερο ακόμα ογκολογικό αποτέλεσμα, με το ελάχιστο χειρουργικό τραύμα.

Δικαιολογημένα το ενδιαφέρον όσων ασχολούνται με την Ογκολογία στράφηκε στην πρώιμη διάγνωση του καρκίνου. Έχει πλέον αναγνωριστεί, ότι όσο νωρίτερα διαγιγνώσκεται μια κακοήθεια, τόσο πιο εύκολα και αποτελεσματικά θεραπεύεται. Η ενδοσκόπηση αποτέλεσε την αιχμή του δόρατος προς την κατεύθυνση αυτή. Παράλληλα, οι νέες τεχνικές απεικόνισης (CT, MRI, PET SCAN, υπέρηχοι) εξελίχτηκαν σε απίστευτο βαθμό και πετυχαίνουν την πρώιμη διάγνωση των νεοπλασματικών νόσων.
Με τη μελέτη του ανθρωπίνου γονιδιώματος ήλθαν στο φως νέες γνώσεις για την αιτιοπαθογένεια του καρκίνου. Για παράδειγμα, η οικογενής πολυποδίαση αποδείχθηκε ότι οφείλεται στο γονίδιο APC, που απομονώθηκε στο χρωμόσωμα 5 στη θέση 21. Οι μεταλλάξεις στο γονίδιο αυτό, δημιουργούν καρκίνο του παχέος εντέρου. Γι’ αυτό γίνεται έγκαιρα αφαίρεση του παχέος εντέρου για πρόληψη εμφάνισης του καρκίνου. Παρόμοιες μεταλλάξεις σε άλλα γονίδια, ενοχοποιούνται για τον καρκίνο του μαστού.